گذری کوتاه بر کشاورزی و تحولات آن در ایران :
ایران سرزمینی باستانی و دارای تمدنی کهن است ،مساحت ایران معادل ۱۶۴۸۱۹۵کیلومتر مربع بعنوان دومین کشور پهناور خاورمیانه و هیجدهمین کشور پهناور جهان با جمعیتی بالغ بر ۸۴ میلیون نفر توانسته جایگاه خود را در دنیا بعنوان سرزمینی با میزبانی تمدن جیرفت و ایلام معرفی نماید .
نخستین بار در سده هفتم پیش از میلاد ،در دوران پادشاهی ماد که بخش قابل توجهی از فلات ایران یکپارچه شد و در سده های متعدد بخش های به این سرزمین اضافه و بعضا کسر گردید و آخرین تجزیه ایران در زمان پهلوی با جدا شدن بحرین از این سرزمین بدترین و تلخ ترین دوران تاریخی خود را در تاریخ ثبت نموده ،در حالی که کوچکترین در گیری و جنگی رخ نداده و از طرفی در دوران انقلاب علیرغم جنگ های متعدد و پیچیده در دوران پس از انقلاب حتی یک وجب از خاک این سرزمین به بیگانگان داده نشد . تنوع سرزمینی و آب و هوایی و در اختیار بودن منابع مختلف طبیعی ایران را از سایر نقاط دنیا و منطقه متمایز نموده است .
امروز در ایران با توجه به شرایط زندگی عمومی و پراکنش جمعیتی ،چگونگی مصرف و تولید متفاوت از گذشته است به همین سبب نگاهی به صورت کلی به حوزه کشاورزی در ایران قابل تامل است .
کشاورزی در ایران :
بر پایه آمار رسمی در سال ۱۳۹۶، ۱۷/۶ در صد از نیروی کار ایرانی در بخش کشاورزی مشغول هستند . بر همین پایه سهم ارزش افزوده بخش کشاورزی به قیمت ثابت در ایران، ۶ درصد است که شامل ۷۱درصد کشت و باغداری ،۲۴درصد دامداری ،۴ درصد آبزیان و ۱درصد جنگل داری می شود .نزدیک به یک سوم اراضی ایران ،قابلیت کشاورزی را دارند ، اما بدلیل نامرغوب و نامناسب بودن پخش آب در بیشتر نواحی ،تنها ۱۲ درصد از سرزمین ایران کشاورزی انجام می شود .
اما کمتر از یک سوم از زمین های کشاورزی آبیاری می شود و در دیگر موارد دیمکاری می شود .دشت آبرفتی (جلگه ) رودخانه هلیل رود در جیرفت جنوب شرق ایران ،رودخانه سفید رود در شمال ایران و دشت مغان در شمال غرب و دشت (جلگه) رودهای کارون ،دز و کرخه در خوزستان دارای گستره خاک حاصلخیز تری در برابر دیگر پهنه های کشاورزی در ایران به شمار می روند .
ایران از نخستین کشورهای جهان است که در آن کشاورزی و زراعت آغاز گردیده‌است. در قرن اول پیش از میلاد ایرانی‌ها همه درختان میوه‌ای که در یونان کشت می‌شده (به استثنای زیتون) کشت می‌کرده‌اند. با هجوم اسکندر کشاورزی ایران رو به زوال گذاشت و بسیاری از مزارع از بین رفت و این وضع تا زمان به حکومت رسیدن اردشیر بابکان ادامه یافت. ساسانیان به بازسازی قنات‌ها و تشویق و گسترش کشاورزی، باغبانی و دامپروری پرداختند. پس از ساسانیان تا حمله مغول، کشاورزی ایران به تناوب دچار رکود گردید.
کشاورزی با سیستم‌های آبی ممتاز، پایهء اقتصاد شاهنشاهی ساسانی و سهم آن در اقتصاد ملی، بیش از بازرگانی بود.
در دوران رضاشاه، کشاورزی سنتی ایران، برای نخستین‌بار مکانیزه شد و اصول کار وارد آن شد. هرچند که مکانیزه‌شدن کشاورزی، سراسری نبود و تنها در نقاطی خاص روی داده‌است. شبکه‌های آبیاری، بندها و مهارسازی آب، کمک کرد تا سطح کشاورزی در همهء نقاط این کشور، به ویژه در استان‌های آذربایجان، خراسان، کردستان، کرمانشاه، گرگان، گیلان، مازندران و اطراف تهران تا چندین برابر افزایش یابد. با استخدام کارشناسان خارجی و خرید ماشین‌آلات کشاورزی، تولید محصولات وابسته در ایران، بیشتر گردید.
در دوره محمدرضا پهلوی بحث اجرای اصلاح اراضی در ایران مطرح شد تا جایی که اراضی بین ۱۸۰۰۰روستایی با هدف ارتقاء بخشی در حوزه کشاورزی بتواند به این بخش کمک نماید .
از شهریورماه ۱۳۲۰ اداره کل کشاورزی به وزارت کشاورزی ترفیع یافت. ایران هفتم آذرماه ۱۳۳۲ عضو فائو گردید. کارشناسان این سازمان بین‌المللی در سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۰ بخش چشمگیری از ذخایر ژنتیکی گندم، جو و یولاف ایران را تحت عنوان تحقیقات و بررسی گردآوری کرده و ارزیابی نمودند اما سپس آنان را از ایران خارج نموده و به بریتانیا، کانادا و دیگر کشورهای خارجی منتقل کردند.
پس از انقلاب ۱۳۵۷، در کاوش‌های کارشناسان غربی در بخش کشاورزی ایران وقفه‌ای ایجاد گردید اما پس از مدتی دوباره کاوش‌ها ادامه یافت . در ادامه فعالیت های کشاورزان در کشور که با تکیه به دانش بومی و فعالیت دانشمندان داخلی تحولات چشمگیری در حوزه های مختلف بخش کشاورزی روبرو شد و از آنجایی که دنیا در شرایط آب و هوایی و جوی متفاوتی قرار گرفته بود ،ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و دستخوش تغییرات اقلیمی و آب و هوایی و خشکسالی پی در پی قرار گرفت .از اینرو این عارضه طبیعی موجب مهاجرت های روستاییان به روستاها پر آب تر و شهرهای دیگر گردید . مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در این باره اعلام کرده‌است که با گسترش یافتن خشکسالی در ایران، دوسوم این کشور به مناطق بیابانی تبدیل گشته‌است. گزارشی در سال ۱۳۹۴ در اقتصاد آنلاین می‌گفت: «در کمتر از ۱۰ تا ۱۵ سال، ۷۰ درصد آب‌های زیرزمینی ایران که طی هزاران سال ذخیره شده، مصرف شده و اکنون فقط ۳۰ درصد این ذخایر باقی مانده‌اند». این گزارش، محدودیت شدید آب، پایین بودن سطح ابزار و ادوات کشاورزی ایران و عدم بهره‌گیری از روش‌های به‌روز و سیستم‌های مکانیزاسیون را از مشکلات کشاورزی در ایران دانست. همچنین به بی‌سوادی یک سوم از کشاورزان اشاره کرد و نوشت بخش کشاورزی ایران بالای ۵۰ سال دارند.
دامداری و دامپروی در ایران:
میزان دامداری و دامپروری در ایران نیز قابل توجه است. از میان دام‌های این کشور، گوسفندان شمار بسیاری دارند و نسبت به بقیه، بیشترند و به دنبال آنان بز، گاو، شتر، اسب، گاومیش و قاطر قرار دارند. یکی از بخش‌های دارای رشد بالا، مرغ‌داری‌ها هستند که زیرساخت آنان، به سرعت رشد کرده‌است. چهرهء صنعت مربوطه ، اکنون به شکل چشمگیری تغییر یافته‌است؛ به گونه‌ای که همهءفرایند زنجیرهءتأمین، می‌تواند در خود کشور انجام شود.
جمعیت دام سبک کشور به بیش از ۷۳ میلیون رأس در سال ۱۴۰۰ از طرف مرکز آمار ایران در اقتصاد آنلاین گزارش شده است . اساس نتایج این طرح، تعداد «گوسفند و بره» و « بز و بزغاله» موجود در دامداری‌های کشــور در اسفند ماه ١٤٠٠ به‌ترتیب ٥٥,٦ و ١٨.٣ میلیون رأس بوده است. طبق یافته‌های دیگر این طرح آمارگیری در فصل زمستان سال قبل ١٣,٧ میلیون رأس بره و ٣.٦ میلیون رأس بزغاله در بهره‌برداری‌های پرورش‌دهنده دام سبک کشور متولد شده است .
تولیدات دامی در بهار ۱۴۰۱ نسبت به بهار سال قبل کاهش یافت و این موضوع نیز حایز اهمیت است
گزارش مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در بهار امسال نسبت به سال گذشته تولید شیر ۱۵٫۶ درصد، تولید گاو ۲۰٫۶ درصد و تولید گوساله ۱۴٫۳ درصد کاهش یافته است.
نهاده های دامی :
طبق آخرین گزارشات انواع نهاده هایی که برای جیره غذایی دام و طیور و آبزیان در کشور مصرف می شود حدود ۷۲ میلیون تن است که سالانه ۱۶ میلیون تن (حداکثر) آن را وارد و مابقی آن را از طرق مختلف مانند کشت، چرای دام در مراتع و استفاده از بقایای کارخانجات صنایع غذایی تامین می کنیم؛ برای تامین همین کسری از محل واردات با مشکلات زیادی برای تامین ارز مواجه هستیم و منطقی است که برای تامین امنیت غذایی بتوانیم آنها را در داخل کشور تولید و تامین کنیم.
نهاده های دامی که به طور معمول در کشور استفاده می شود از منابع مختلفی شامل دانه ذرت و جو، یونجه و سایر لگومها، سورگم، ذرت علوفه ای، انواع کنجاله، کاه و کلش، سبوس برنج و گندم، مراتع، بقایای زراعت و پسماند کارخانجات صنعتی است که بخشی از آن در داخل کشور و بخشی از آن با واردات تامین می شود.
البته این میزان باقیمانده و نهاده های وارداتی با توجه به افزایش قیمت ارز در خود کشور با تشویق و ترغیب کشاورزان و زارعان قابل جبران است تا جایی که نیاز به واردات نهاده ها در کشور نباشد و این مهم زمانی قابل اجرای ست که وزارت جهاد کشاورزی با یک برنامه جامع بتواند ،کشاورزان و زارعان را در پرداخت به موقع مطالبات محصول فروخته شده به دولت تحت عنوان خرید تضمینی محصولات و نهاده های اساسی یاری نماید . از دیگر موارد مهم در این زمینه جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزان و مالکان این حوزه است که بواسطه فوت مالک اراضی کشاورزی و تقسیم بین وراث و یا فروش اراضی کشاورزی یاد شده رقم می خورد . از دیگر موارد می توان به برنامه ریزی مناسب در کشت گیاهان جایگزین اشاره نمود ،که با کشت قراردادی نهاده های مذکور باقیمت مناسب هم به کشاورزان و هم دامداران یاری نماید. در همین راستا مدیریت درست و اصولی منابع آب سرزمینی و سایر منابع نیز از دیگر فاکتورهای تاثیر گذار در تامین نهاده های بخش کشاورزی به شمار می رود .
بنا به گزارشی در اسفند ۱۳۹۸، کشاورزی ایران با چالش های نظیر کاهش یافتن سطح زیر کشت، عدم الگوی کشت مناسب و هماهنگ با تغییرهای اقلیمی روبه‌رو شده‌است. همچنین در این گزارش اعلام شد که دولت های ادوار در معرفی کردن کشت جایگزین به کشاورزان، ناتوان بوده‌اند. از اینرو توصیه می شود سیاست مداران و سیاستگزاران بخش کشاورزی و تامین کنندگان حوزه غذایی کشور بنا به توانمندی و ظرفیت منابع داخلی اعم از منابع انسانی کارآمد و با تجربه (تلفیقی از علم و عمل)،منابع طبیعی و کشاورزی شامل آب و زمین در قالب آمایش سرزمینی و توانمندی مناطق مختلف و متناسب با پتانسیل های منطقه نسبت به کشت و تولید و همچنین رفع نیازهای سرزمینی مطابق با آمار همان سرزمین برنامه ریزی نمایند و در صورت تولید مازاد به سایر نقاط درون مرزی و برون مرزی صادر گردد .البته بخشی از مشکلات به بیرون از مرزها برمی گردد و این در حالی ست که همان میزان مشکلات هم با برنامه ریزی مناسب قابل حل است .
ضرر و زیان کشاورزان و زارعان پس از تولید محصولات با کیفیت ناشی از کساتی بازار و عدم توانایی در صادرات محصولات تولیدی از دیگر مواردی ست که در نگاه صاحبان این مشاغل تاثیر بسزایی داشته است که بعضا توان جبران آن خسارت و زیان را نداشته ،در این صورت یا باید کشاورزی را رها می کرده و یا به جهت مقروض بودن ایشان علیرغم تولید مناسب و مرغوب باید در زندانها دوران محکومیت خود را سپری می کردند
در همین خصوص باید به دسته سوم از این افراد نیز اشاره کرد،در بین کشاورزان و زارعان ورشکسته ناشی ازعدم مدیریت بازارهای داخلی و خارجی ، به اشرار و افراد فراری از دست طلبکاران نیز تاکید کرد.
تجربه ثابت کرده هر زمان رونق کشاورزی در سطح کشور رو به افزایش بوده ،وضعیت معیشتی و سفره مردم هم خوب و مناسب بوده و دغدغه های مردم به حداقل می رسد . از اینرو نشاط و شادابی در جامعه بیشتر خواهد بود .حال اگر اوضاع کشاورزی در کشور تحت الشعاع مسایل مختلف اوضاع را متشنج نماید اولین اثر آن بر روی سفره و معیشت مردم و نهایتا نشاط و شادابی جامعه خواهد بود .در ادامه میزان طلاق ها ،درگیری های اجتماعی ، مهاجرت های نا خواسته و خالی از سکنه شدن روستاها و آبادی ها خواهد شد و نتیجه این مهاجرت ها ،حاشیه نشینی در شهر ها و انتقال خرده فرهنگ ها در حوزه های مختلف و بعضا ایجاد بستری امن برای بزهکاری های اجتماعی خواهد بود.
در انتها مجدد به راهکارهای مناسب که بهترین آنها ، کشت های جایگزین و عملکرد بالا در واحد سطح است و ضرورتا دولت ها (وزارت جهاد کشاورزی) و نمایندگان محترم در مجلس شورای اسلامی باید تدبیر نمایند و از کشاورزان و زارعان (شناسنامه دار) در راستای تولید محصولات کشاورزی ،مخصوصا نهاده ها مورد نیاز در حوزه مختلف با خرید تضمینی و کشت های قراردادی و پرداخت به موقع مطالبات ایشان و همچنیین حذف دلالان و واسطه ها در توزیع و عرضه نهاده ها و محصولات تولیدی بواسطه فعال نمودن تعاونی های بخش کشاورزی مخصوصا اتحادیه تعاون روستایی کشور و ایجاد غرفه های عرضه مستقیم از تولید کننده به دست مصرف کننده از دیگر اقدامات نسبت به حمایت این عزیزان به شمار می رود .از اینرو با حمایت ازکشاورزان ،دامداران نیز در حوزه دامداری و پروار بندی با مشکلات کمتری مواجه خواهیم شد ،چرا که دیگر دغدغه تامین نهاده در دامداران به حداقل می رسد .
مهندس حسین مشایخی
