سیلی سرخ هندوانه بر گونه منابع آبی

محدودیت منابع آبی، مدتهاست که زنگ خطر کشت محصولات آب بر جالیزی به ویژه هندوانه را در فضای باز به صدا درآورده است و با اینکه وزیر جهادکشاورزی بر انتقال تولید این محصولات به فضای بسته گلخانه ای تاکید کرده، اما همچنان تولید آن حتی در استان های کم آبی چون سیستان و بلوچستان و خوزستان که حجم بارندگی در آنجا کمتر از ۱۰۰ میلیمتر در سال است، انجام می شود.
با توجه به بحران منابع آبی، کشاورزان بدون توجه به الگوی کشت نه تنها این محصول را با حجم بالا برای مصرف داخلی با محوریت صادرات تولید می کنند اما این موضوع نادیده گرفته شده که با وجود ارز آوری این محصول، بخش قابل توجهی از آب به شکل مجازی از کشور ما خارج می شود.
کارشناسان معتقدند سهم بخش کشاورزی از کل آب مصرفی ۹۰ درصد با بیشترین هدررفت بوده و بقیه سهم بخش صنعت و شرب است؛ البته ناگفته نماند بخش قابل توجهی از آب استان های بی آب و کم آب کشور به مصرف صنایعی همچون فولاد و ذوب آهن می رسد.
با این حال، کارشناسان و مسئولان بخش کشاورزی می گویند سهم آب بخش کشاورزی ۶۰ درصد از کل آب مصرفی کشور بوده و راندمان آب در این بخش از ۳۹ درصد در سال های گذشته اکنون به ۴۴ درصد رسیده است که نشان می دهد از ۷۰ تا ۸۰ میلیارد مترمکعب آب، حدود چهار میلیارد مترمکعب صرفه جویی می شود.

** ایران در رتبه سوم تولید هندوانه
۹۰ درصد حجم هندوانه را آب تشکیل می دهد و به همین دلیل بسیاری از کارشناسان تولید و بویژه صادرات آن را به منزله صادرات آب مجازی از کشور تعبیر کرده اند زیرا برای تولید هر کیلوگرم هندوانه در کشور بین ۲۳۷ لیتر آب مصرف می‌شود.
حمید چیت چیان وزیر سابق نیرو معتقد است، صادرات هندوانه به علت اینکه برای تولید آن میزان زیادی آب مصرف می شود، عاقلانه و منطقی نیست بنابراین باید در زمینه تولید و صادرات، روی محصولاتی تمرکز کنیم زیرا با صادر کردن برخی محصولات آب بر در واقع میزان زیادی آب از کشور خارج می شود.
آمارها نشان می دهد سالانه بیش از ۳٫۵ میلیون تن هندوانه در کشور تولید می شود و ایران رتبه سوم تولید هندوانه در جهان را پس از چین و ترکیه به خود اختصاص داده است؛ این محصول علاوه بر صادرات به کشورهای همسایه و منطقه، به مقصد بنادر اروپایی چون رومانی، آلمان، بلغارستان، انگلستان، لهستان، مجارستان و اتریش و سوئد نیز بارگیری می شود.
البته بخشی از این محصول سالانه به دلیل استفاده نکردن از بذرهای کیفی، آب رسانی به موقع، بازاررسانی و نبود مراکز نگهداری مناسب تلف یا به دور ریخته می شود که خود لطمه ای به منابع آبی و منافع ملی کشور است.

** هندوانه باید به فضای گلخانه منتقل شود
فشار بخش کشاورزی به منابع آبی کشور، وزیر جهادکشاورزی دولت تدبیر و امید را بر آن داشت تا تغییر الگوی کشت، اجرای شیوه های نوین آبیاری و توسعه سطح زیرکشت گلخانه ها و انتقال محصولات آب بر شامل اقلام جالیزی، صیفی و سبزیجات به فضای گلخانه ای را در دستور کار قرار دهد.
با این رویکرد، پرداخت تسهیلات ویژه توسعه کشت گلخانه ای در سال های اخیر پیگیری شده و تاکنون نیز پیشرفت های خوبی به دست آمده است تا جایی که در بیشتر استان های بزرگ از جمله آذربایجان شرقی گلخانه های بزرگ مدرن با مشارکت کشورهای اروپایی برای تولید برخی محصولات صیفی احداث شده است.
با این اقدام ها، در سال ۹۶ اصلاح و بازسازی گلخانه ها ۱۱۲ درصد رشد پیدا کرد اما همچنان ایران رتبه مناسبی در سطح زیرکشت گلخانه ای جهان ندارد.
در دنیا سه میلیون هکتار گلخانه وجود دارد که بخش زیادی از آن را «کشت زیر پلاستیکی» تشکیل می دهد؛ آمریکا، چین، اسپانیا، هلند و ترکیه در توسعه کشت گلخانه ای مدرن در دنیا رتبه های برتر را دارند؛ حتی ترکیه از وضعیت مطلوبی در منطقه برخوردار است بنابراین ایران نیز باید به سمت الگوی تلفیقی کشت برود تا علاوه توانمندی در تامین محصولات مورد نیاز داخلی، صادرات خود را توسعه دهد.
با اقدام های صورت گرفته در سالهای اخیر مجموع سطح زیرکشت گلخانه های کشور به ۱۲ هزار و ۴۰۰ هکتار رسیده است که تا سال ۱۴۰۴ خورشیدی، ۴۸ هزار و ۳۵۰ هکتار به کشت گلخانه ای کشور اضافه خواهد شد.
البته قرار بود تا پایان سال ۹۶ طبق برنامه ۲۲۰۰ هکتار توسعه کشت گلخانه ای داشته باشیم که نزدیک ۱۶۱۰ هکتار آن یعنی معادل ۷۸ درصد برنامه محقق شده است.
به گفته مسئولان، عمده گلخانه های کشور مربوط به استان های تهران، اصفهان، یزد و جنوب کرمان است که با توسعه کشت گلخانه ای بهره وری آب ۱۰ تا ۱۲ برابر نسبت به فضای باز افزایش می یابد.

** هندوانه در اولویت انتقال به گلخانه نیست
«غلامرضا تقوی» مدیرکل دفتر امور گلخانه ها، گیاهان دارویی و قارچ معاونت امور باغبانی وزارت جهادکشاورزی در گفت و گو با خبرنگار اقتصادی ایرنا در توجیه اینکه چرا تاکنون هندوانه به فضای گلخانه ای منتقل نشده است، گفت: تولید هندوانه با ساختار موجود گلخانه های کشور ما تطبیق ندارد.
به عقیده وی، به دلیل نبود زیرساخت های لازم در شرایط فعلی، کشت هندوانه در فضای گلخانه ای در برنامه های این وزارتخانه قرار ندارد؛ البته این بدان معنا نیست که هندوانه در گلخانه تولید نمی شود بلکه تولید آن بسیار محدود است.
وی با بیان اینکه برای سال آینده برنامه توسعه گلخانه ها به ۲۷۰۰ هکتار در دستور کار است، گفت: برخی صیفی جات از جمله گوجه فرنگی، فلفل و بادمجان در اولویت برنامه انتقال از فضای باز به گلخانه قرار دارد.
تقوی با اشاره به اینکه سالهای اخیر بخش عمده توت فرنگی مورد نیاز کشور در فضای گلخانه ای کشت می شود، اظهار داشت: تلاش داریم خانواده ملون ها را نیز به فضای گلخانه ای منتقل کنیم؛ هندوانه نیز در برنامه های بعدی قرار خواهد گرفت زیرا اکنون تولید هندوانه از لحاظ اقلیمی در برخی استان ها همچون سیستان و بلوچستان با استفاده از «نوار تیپ» انجام می شود که در کاهش مصرف آب تاثیرگذار است.
نوار تیپ یکی از تجهیزات آبیاری قطره‌ای است که بیشتر برای کشت‌های ردیفی مانند گل کلم، کاهو، فلفل، پنبه و نیز گیاهان زراعی نظیر گندم، ذرت، حبوبات به کار می رود؛ در این روش لوله های پلاستیکی پخش آب به اندازه کافی نزدیک گیاه نصب می‌شود تا آب از طریق نفوذ عمقی در خاک به محدوده ریشه گیاه برسد.
مدیرکل دفتر امور گلخانه ها، انتقال برخی محصولات به کشت پاییزه، استفاده از ارقام کم آب بر، بهره گیری نوار تیپ، استفاده از سایبان برای کاهش تبخیر و یا بهره گیری از آبهای سطحی برخی مناطق را از راهکارهای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی برشمرد تا برای سال آینده ۳۰ تا ۴۰ درصد افزایش بهره وری در محصولات گلخانه ای داشته باشیم.
وی اظهار داشت: در سالهای گذشته حدود پنج هزار هکتار از گلخانه های کشور سنتی بودند که با اجرای طرح اصلاح و بازسازی طی یک برنامه پنج ساله از سنتی و چوبی به مدرن تبدیل شدند، اما با این وجود، تنها پنج تا ۱۰ درصد گلخانه های کشور ما در حوزه سبزی و صیفی و گل و گیاه مدرن بوده و نزدیک ۷۰ درصد نیمه مدرن هستند که امیدواریم با وجود سرمایه گذاری، ورود تکنولوژی، دانش فنی و تجهیزات جدید در سالهای آینده به رقم ۲۵ تا ۳۰ درصدی استاندارد جهانی دست پیدا کنیم.

**مصرف آب تولید هندوانه با استفاده از تکنیک های جدید کاهش می یابد
«حسین اصغری» مدیرکل دفتر محصولات علوفه ای و جالیزی معاونت امور زراعی وزارت جهادکشاورزی نیز در این باره به ایرنا گفت: در سال ۱۳۹۶ حدود سه میلیون و ۷۵۰ هزارتن هندوانه در سطح ۱۱۳ هزار و ۵۰۰ هکتار تولید شد و برای سال زراعی ۹۷ در نظر داریم همین میزان تولید را در سطح ۱۰۹ هزار هکتار داشته باشیم.
وی اظهار داشت: با این میزان تولید نیاز کشور ما برای مصرف داخلی و صادرات تامین می شود و بنابراین برنامه ای برای افزایش سطح زیرکشت این محصول نداریم.
اصغری به برنامه کاهش سطح زیرکشت هندوانه طی سالهای اخیر اشاره کرد و اظهار داشت: در سال زراعی ۹۳- ۹۲ نزدیک ۴ میلیون تن هندوانه در سطح ۱۵۲ هزار هکتار کشت شد که این رقم در سال ۹۶- ۹۵ به نزدیک ۳ میلیون و ۷۰۰ هزارتن در سطح زیرکشت ۱۱۲ هکتار کاهش یافت.
این مسئول در وزارت جهادکشاورزی افزود: عملکرد تولید هندوانه در سال های ۹۳-۹۲ در هر هکتار ۲۶٫۲ تن بود که در سالهای ۹۶-۹۵ این رقم به ۳۳٫۴ تن در هکتار رسیده است.
وی با بیان اینکه اکنون هندوانه در برخی استان های کم آب همچون سیستان و بلوچستان و خوزستان در شرایط خاص و با تکنیک های جدید سیستم آبیاری میکرو، کشت نشایی، استفاده از مالچ و پلاستیک برای کاهش تبخیر تولید می شود، اظهار داشت: در سال زراعی ۹۶- ۹۵ نزدیک ۱۷ هزار هکتار کشت نشایی و ۵۳ هزار هکتار آبیاری میکرو تیپ و مالچ انجام می شود که سعی داریم تا پایان سال ۱۴۰۰ تمامی سطوح زیر کشت محصولات جالیزی از جمله هندوانه را تحت پوشش تکنیک های جدید که به کشت گلخانه ای نزدیک است، ببریم.
این مقام مسئول تصریح کرد: اکنون هندوانه به دلیل چهار فصل بودن کشورمان به طور عمده در خوزستان، فارس، سیستان و بلوچستان، منطقه جنوب کرمان (جیرفت)، هرمزگان و خراسان و در استان های شمالی برای خودمصرفی و در برخی استان ها با آب سبز (آب باران) تولید می شود.

** پارسال ۶۹۰ هزار تن هندوانه صادر شد
مدیرکل دفتر محصولات علوفه ای و جالیزی وزارت جهادکشاورزی گفت: براساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۶ حدود ۶۹۰ هزارتن هندوانه با مصرف ۱۶۳ میلیون مترمکعب آب به ارزش ۱۳۲ میلیون دلار به کشورهای عراق، امارات، ترکیه، کویت، قطر و عمان صادر شده است.
اصغری بر این باور است که هندوانه علاوه بر اینکه در سبد غذایی مردم جای دارد، بلکه بخشی از صادرات غیرنفتی کشور به شمار می رود، بنابراین نباید ارزآوری این محصول را از دست بدهیم بلکه باید با استفاده از تکنولوژی های جدید، بذور دارای پتانسیل بالا، روش کشت نشایی، آبیاری میکرو، مالچ، تغذیه مناسب و افزایش بهره وری آب شرایط را برای افزایش تولید در واحد سطح فراهم کنیم تا نه تنها منابع آبی ما صدمه چندانی نبیند بلکه بتوانیم به تولید و عرضه این محصول ادامه دهیم.
به عقیده کارشناسان بخش کشاورزی، تولید هندوانه بویژه در مناطق محرومی چون سیستان و بلوچستان برای امرار معاش کشاورزان اجتناب ناپذیر است ضمن آنکه نباید از یابد ببریم سفره خانواده های کم درآمد در فصول بهار و تابستان با هندوانه رنگین می شود.

** بحران آبی پابرجاست
با وجود تلاش های وزارت جهادکشاورزی برای بهینه سازی مصرف آب در تولید انواع محصولات کشاورزی، بحران در منابع آبی ایران پابرجاست که زنجیره تولید موادغذایی در کشور را تهدید کند؛ از این رو نیاز است حرکت به سمت کشاورزی مدرن و فاصله گرفتن از کشاورزی سنتی و تولید محصولات آب بر در فضای باز با سرعت بیشتری اجرا شود.
نباید در این میان تغییر الگوی مصرف محصولات کشاورزی در بین مردم را نیز نادیده گرفت زیرا در گذشته هر محصولی در فصل خود کشت و مصرف می شد و مردم برای داشتن محصولات تازه خوری در خارج از فصل ناچار بودند برخی محصولات دارای ماندگاری بالا مانند سیب زمینی و پیاز را در فضایی تاریک انبار و گوجه فرنگی را به رب گوجه تبدیل کنند اما اکنون در هرفصل و هر نقطه از کشور شاهد تولیدات کشاورزی در خارج از فصل خود هستیم به شکلی که بیشتر محصولات سبزی و صیفی و جالیزی در تمامی استان های کشور تولید و به وفور به بازار عرضه می شود که همین امر موجب مصرف بیشتر آب شده است.
گزارش از: هما همت خواه

منبع: ایرنا